تربیت سلوکی و معنوی فرزند، با وجود مدرنیته و مادی‌گرایانه شدن زندگی در دنیای امروز، به یکی از جدی‌ترین چالش‌ها برای والدینی تبدیل شده که مایل‌اند فرزندان خود را بر این اساس تربیت کنند.
تربیت کودکان، همواره یکی از مهم‌ترین وظایف پدر و مادر به شمار می‌رود و به قدری اهمیّت دارد که عارف و عالم بزرگ، علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی در کتاب روح مجرد خود می‌فرماید: «کودک و نوجوان و بلکه جوان، صلاح و فساد خود را تشخیص نمی‌دهد و باید زیر نظارت والدین باشد تا بتواند بار خود را به سرمنزل مقصود برساند وگرنه با حرکت بر طبق آرا و اهواء خود مسیر را گم کرده و منحرف می‌شود.»
در نتیجه، با توجه به اهمیّت این موضوع و همچنین چالش‌ها و مشکلات پیش روی والدین در تربیت سلوکی کودکان، با این مقاله همراه ما باشید با بررسی جامع روش‌های تربیت معنوی فرزند، معرفی موانع و راه‌های مقابله با آنها.
معنی و مفهوم تربیت سلوکی کودک در سخن بزرگان
پیش از پرداختن به مسئله تربیت سلوکی فرزند و روش‌های آن، ضروری است تا با ذکر حکایتی کمی با معنا و مفهوم سلوک معنوی بیشتر آشنا شویم.
آیت‌الله سید محمد محسن حسینی طهرانی در یکی از جلسات شرح حدیث عنوان بصری که از طریق این لینک، میتوانید به مجموعه کامل و رایگان آن دسترسی پیدا کنید، حکایتی را از مرحوم سید علی قاضی اینگونه نقل میکنند که: «عده‌ای از بزرگان و علمای نجف، خدمت مرحوم قاضی رضوان‌الله علیه رسیده و از ایشان دستوراتی برای عمل و سلوک الی اللَه می‌خواستند؛ ایشان قبل از پرداختن به این موضوع به آنها میفرمایند: آیا شما بر طبق آنچه که تابه‌حال دانسته‌اید، عمل کرده‌اید که الان به دنبال مجهولات می‌گردید؟! از این بیان ایشان استفاده می‌شود که سلوک الی اللَه عبارت است از قیام به آنچه که مورد رضای حق است.»
در خصوص معنای تربیت نیز از استاد شهید مرتضی مطهری اینگونه در «کتاب تعلیم و تربیت در اسلام» نقل است که: «تربیت عبارت است از پرورش‌دادن، یعنی استعدادهای درونی را که بالقوه در یک شیء موجود است را به فعلیّت درآوردن و پروردن.»
اهمیت تربیت فرزند در سلوک معنوی
بر اساس معانی مختلفی که برای «سلوک» و «تربیت» ارائه شد، اهمیّت و ثمرات تربیت سلوکی فرزندان را صرفاً در خود فرزند یا والدین نمی‌توان خلاصه کرد. درواقع میوه‌های این درخت پربار در همه‌ی جامعه توزیع شده و تمام افراد می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.
بنا بر روایتی که در بحارالانوار آمده است، امام سجاد (ع) نیز بسیار به مسئله تربیت معنوی فرزندان تأکید داشتند. ایشان این کار را یک امر سخت اما با سرانجامی خوش که با پاداش‌های الهی از آن تقدیر می‌شود، توصیف میکنند. حضرت در خصوص اهمیّت تربیت فرزند در سلوک معنوی میفرمایند: «و امّا حق فرزندت این است که بدانی او از توست و با خوب و بدش در دنیا، منسوب به توست و تو درباره آنچه بر عهده‌ات است، یعنی خوب ادب‌کردن او، او را به‌سوی خداوند راهنمایی‌کردن و در کار فرمان‌برداری از خداوند در حق تو و خودش یاری‌کردن، مسئولی و بر آن هم پاداش می‌گیری و هم مجازات می‌شوی.»
فواید تربیت معنوی فرزندان برای خود والدین
فرزند صالح، همواره عصای دست والدین خود و نماینده‌ی شایسته‌ای برای آنها در جامعه است. همان‌طور که در فرازهایی از دعای امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه می‌خوانیم، پشتیبانی، مراقبت و تقویت قوای جسمی و روحی والدین در ایّام پیری، و حفظ نسل از جمله مهم‌ترین ثمراتی است که از فرزندان صالح و تربیت یافت، نصیب والدین می‌شود.
همچنین حضرت در بخش دیگری از دعای خود از خداوند می‌خواهند: «… وَأحْی بِهِمْ ذِکرِی؛ و نام مرا به سبب آنها جاوید دارد.» که بر اساس تفسیر و شرح دهندگان دعا، منظور از «ذکر» در اینجا نه‌تنها نام و نشان، بلکه آوازه، نام و یاد نیکو است.
از ایشان روایتی نیز نقل است که میفرمایند: «یکی از خوشبختی‌های مرد این است که فرزندانی داشته باشد که کمک کار و یاور او باشند.»
تربیت سلوکی را از چه سنی باید آغاز کرد
حال که با معنی و اهمیّت تربیت سلوکی فرزندان آشنا شدید، باید بدانید که برای این امر، سن خاصی در نظر گرفته نشده است. تربیت فرزند حتی از پیش از تولد او نیز می‌تواند انجام گیرد و این امر. علت این موضوع این است که سلوک و تربیت معنوی یک موضوع فیزیکی نبوده و به روح انسان مربوط می‌شود و جنین، در شکم مادر نیز روح دارد.
تربیت سلوکی فرزند پیش از تولد
بنابراین، پیش از تولد فرزند، منطقی است که مادر از انجام محرمات دوری کرده و هر حرف یا عملی را مرتکب نشود، در دوران بارداری از خوردن هرگونه غذایی دوری کند، و اوقاتی را به تلاوت قرآن و خواندن دعا مشغول شود. همچنین در این ایام به نذر و نذورات پرداخته و به ایتام و فقرا نیز کمک کند تا اثرات نیکی از این اعمال متوجه جنین شود.
تربیت سلوکی فرزند پس از تولد و در نوزادی
در اسلام، آداب خاصی برای تربیت سلوکی فرزند تازه متولد شده ذکر شده است که البته این اعمال مستحب هستند. از جمله:
- اذان گفتن در گوش راست و اقامه در گوش چپ: رسول خدا (ص) در سفارش به حضرت علی (ع) فرمود: «یا علی، هرگاه پسری یا دختری برایت به دنیا آمد در گوش راست او اذان بگو و در گوش چپش اقامه؛ در این صورت شیطان هرگز به اوگزندی نمی رساند.»
- کام برداشتن و دادن تربت امام حسین (ع): کام برداشتن به معنای ریختن مقداری آب فرات، تربت امام حسین (ع)، خرما و… در حلق نوزاد است.
امام باقر علیه‌السلام فرمودند: «هرگاه برای یکی از شما فرزندی به دنیا آمد کام او را با آب فرات بردارید.» و نیز امام صادق علیه‌السلام فرمود: «کام فرزندانتان را با تربت حسین علیه‌السلام بردارید که ایمنی بخش است».
همچنین مستحب است که این امر توسط یکی از بزرگان و افراد صالح انجام پذیرد. در این صورت علاوه بر یمن و تبرکی که حاصل می‌شود، ازآنجایی‌که رسم است برای کودک نیز دعا کنند، اثرات معنوی فراوانی نصیب کودک خواهد شد. [۵]
- نام نیکو گذاشتن بر فرزند: اسم‌گذاری فرزند نیز می‌تواند نوعی تربیت سلوکی باشد. همان‌طور که اشاره شد، تربیت سلوکی مسئله‌ای فیزیکی نبوده و به بعد روحی و روانی افراد مرتبط است؛ بنابراین اسم گذاشتن بر فرزند و صداکردن او با نام نیک، می‌تواند بر روحیات او نیز اثرگذار باشد.
امام کاظم علیه‌السلام دراین‌خصوص میفرمایند: «نخستین بخشش و احسانی که مرد به فرزند خود می‌کند، این است که نام نیکویی برایش انتخاب کند، بنابراین، هر یک از شما نامی نیکو بر فرزندش نهد.»
اصول تربیت فرزند در سلوک معنوی از نظر امیرالمؤمنین
تربیت کودک را می‌توان همانند مراقبت و به ثمر نشاندن یک نهال کوچک دانست. برای پرورش یک نهال همواره باید شرایط خاصی را در نظر گرفت. در خصوص تربیت و پرورش فرزند نیز اصول اولیه‌ای وجود دارد که عدم توجه به آنها ممکن است نتیجه مطلوبی که می‌خواهیم را به ارمغان نیاورد.
آیت‌الله سید محمد محسن حسینی طهرانی در سلسله جلسات پربار خود، با نام مبانی سیر و سلوک الی الله، برخی از این اصول حیاتی و مهم را اینگونه ذکر میکنند که:«امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید به آن مقداری که تکلیف و وظیفه تو است، به همان مقدار نسبت به تربیت فرزندان اقدام کن. تربیت صحیح انجام دادن، تذکر دادن، به موقع محبت و ملاطفت کردن، برای آنها سوال ایجاد کردن و از آنها سوال خواستن، موقعیت مناسب برای آنها به‌وجودآوردن، تذکر مسائل مهم در جاهای مختلف به آنها دادن، رعایت نقاط ضعف و قوت در مراتب وجودی آنها، تمام از جمله مسائل تربیتی است که برای آنها لازم است.
ابزارهای تربیت معنوی و سلوکی فرزند
- الگو بودن برای فرزندان: در قرآن کریم، سوره احزاب، می‌خوانیم: «لقد کان لکم فى رسول‌الله أسوه حسنه؛ همانا رسول خدا براى شما سرمشق نیکویى است.» که به‌خوبی نقش الگوی مناسب برای رشد و تعالی یک جامعه را نشان می‌دهد.
تأثیر الگوپذیری والدین در تربیت کودک، از جمله مباحثی است که تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری پیرامون آن انجام شده است. بر اساس این تحقیقات، کودک، همواره در حال الگوپذیری از اطرافیان و پدیده‌های پیرامونش است. در این میان، اولین و مهم‌ترین افرادی که او با آنها در ارتباط خواهد بود، والدینش هستند؛ بنابراین یکی از ابزارهای بسیار مهم، رفتار، عمل و شیوه زندگی خود والدین است که در الگوپذیری کودک در تربیت سلوکی مؤثر واقع می‌شود. - آموزش آموزه‌های دینی و اخلاقی: در جامعه‌ی امروز و کشور مسلمانی چون ایران، آموزش مبانی دینی و اخلاقی به کودکان آن‌چنان سخت و دشوار نخواهد بود. با گسترش مهدهای قرآنی، کلاس‌های احکام و اخلاق در مساجد و آموزشگاه‌ها، و ظرفیت بالای اساتید این دوره‌ها، می‌توان کودکان را از هر سنی با قرآن و مبانی اخلاقی و دینی مونس و همیار کرد.
- تشویق به انجام اعمال عبادی: تشویق کودک جزو مؤثرترین روش‌هایی است که موجب اصلاح رفتاری کودکان و تربیت سلوکی آنها می‌شود. این امر به‌قدری می‌تواند مؤثر باشد که بارها در آیات و روایات به آن تأکید شده است.
در خصوص اهمیّت تشویق و تأثیر آن بر ممارست بیشتر در کار نیک، امام علی (ع) در نامه ۵۳ خود به مالک اشتر میفرمایند:«با تحسین و حق‌شناسی، خویشتن را با مامورین درستکار خود مرتبط کن، خدمات صادقانه آنان را به زبان بیاور و به‌صراحت قدردانی نما، زیرا تحسین و حق‌شناسی مردان شجاع را در راه نیکوکاری ترغیب می‌کند و مسامحه‌کاران را به خواست خداوند به جنبش و حرکت وا می‌دارد.»
چالش‌های تربیت فرزند در سلوک معنوی
تربیت سلوکی کودکان امروزی آن‌طور که به نظر می‌رسد کار آسانی نیست و به‌دقت، ممارست و صبر زیادی نیاز دارد. در این راه، والدین با چالش‌های مختلفی روبه‌رو خواهند شد از جمله:
- غرق‌شدن در دنیای مادی: دنیای امروز کاملا یک دنیای مادی‌گرایانه است. وجود شرایط اقتصادی نامطلوب در چند سال اخیر، موجب افزایش گرایش جوانان به سمت مشاغل شده است. این اتفاق، به‌خودی‌خود منافاتی با ارزش‌های انسانی و معنوی ندارد، اما اگر تبدیل به هدف اول و دغدغه اصلی روح و روان یک کودک و نوجوان شود، قطعاً او را از مسیر معنوی و سلوکی‌اش دور خواهد کرد.
- کمبود وقت و مشغله‌های زیاد والدین: یکی از مهم‌ترین تغییراتی که در یکی دو دهه‌ی اخیر در کشور شاهد آن هستیم، افزایش درصد بانوان و مادران شاغل است. در گذشته همواره وظیفه اصلی مادر را تربیت فرزند شکل می‌داد، اما امروزه با شاغل شدن مادران و افزایش مشغله‌های زندگی، این نقش تا حدی کمتر شده و والدین وقت زیادی را به فرزندان خود اختصاص نمی‌دهند. عاملی که می‌تواند در روند تربیت‌پذیری سلوکی کودک از والدین، نقش به سزایی را اعمال کند.
- تأثیر منفی همسالان: بر اساس نظر برخی از جامعه‌شناسان، تأثیرات هم‌سن و سالان یک کودک بر او، حتی بیش از بزرگسالان می‌تواند باشد. در واقع کودک مفاهیم همکاری، نوع‌دوستی، و اخلاق اجتماعی را از ارتباط‌گرفتن با هم سن و سالانش درک می‌کند. این امر باعث می‌شود تا سوء اخلاقیات اجتماعی نیز راحت‌تر از طریق همسالان نامناسب به کودک انتقال پیدا کند.
راهکارهایی برای غلبه بر چالش‌های تربیت سلوکی فرزند
- استفاده از کلام صحیح و دوری از پرخاش: نحوه و روش تشویق و تنبیه کودک مهم‌ترین عامل در پذیرش مبانی تربیتی توسط کودک از والدین است. علاوه بر این، خود نوع کلمات ما بر نفس کودک نوعی تأثیر معنایی می‌گذارد.
دراین‌خصوص حکایتی بسیار خواندنی از آیت‌الله سید محمد محسن حسینی طهرانی در کتاب عنوان بصری از برخورد علامه قاضی با شاگرد خود مرحوم سید هاشم حداد آمده است. در این حکایت آمده که مرحوم قاضی به کربلا سفری داشتند و در این سفر به منزل مرحوم سید هاشم حداد سر می‌زنند.
پس از خروج از منزل، درحالی‌که مرحوم حداد علامه را بدرقه می‌کردند، فرزند کوچک ایشان هم بیرون‌آمده و مدام لباس عربی ایشان را کشیده و مانع از حرکت مرحوم حداد می‌شود. پس از مدتی خلق مرحوم حداد به تنگ آمده و به مرحوم قاضی می‌فرماید: آقا بگذارید من این… را به خانه ببرم که در اینجا علامه قاضی بسیار ناراحت شده و واکنش تندی نسبت به این صحبت مرحوم حداد نسبت به کودک از خود نشان می‌دهند و ایشان را سرزنش میکنند.
برای مشاهده نسخه کامل و ادامه این حکایت و همچنین دسترسی رایگان به‌تمامی جلدهای کتاب شرح عنوان بصری، میتوانید به این لینک از سایت مکتب وحی مراجعه کنید.
- توجه به نیازهای معنوی خود و فرزندان: از توصیه‌های عملی که ائمه و معصومین آورده‌اند استفاده کنیم تا حالت معنوی خود و کودکان را حفظ کنیم. از جمله مهم‌ترین این توصیه‌ها نماز اول وقت است که در مورد اهمیّت و اثر آن از مرحوم آیت‌الله بهجت نقل است که فرمود: از سخنان علی علیه‌السلام است که: «بدان تمام اعمالت تابع نمازت است.»
- برنامه‌ریزی برای انجام اعمال معنوی: برای کودک خود برنامه‌ریزی داشته باشید تا نه از دنیای کودکانه و سرشار از شادی و بازی‌های کودکانه‌اش محروم شود و نه بعد از مدتی برنامه‌های تربیتی‌اش کنار گذاشته شوند. سعی کنید در برنامه‌ریزی به نحوی عمل کنید که فشار و یا اجباری را کودک روی خود احساس نکند.
- استفاده از الگوهای مناسب: برای ایجاد شوق و علاقه در کودک به مباحث معنوی و سلوکی، الگوهای مختلفی که در جامعه وجود دارند را به وی معرفی کنید. در نمازهای جماعت او را همراه خود ببرید. همچنین کتاب داستان‌هایی از زندگی معصومین را که مناسب سنش باشد، برای او تهیه کنید.
در نهایت ذکر این نکته ضروری است که تربیت فرزند در سلوک معنوی نیازمند ممارست و صبر بسیاری است. شما باید آگاهانه و به‌دور از هرگونه اجبار و فشارآوردن به کودک این کار را انجام دهید. در این مسیر با چالش‌های بسیاری روبه رو خواهید شد که با کمک گرفتن از توصیه بزرگان و روش‌های پیشنهادی آنها، میتوانید از این موانع به سلامت بگذرید.
یکی از بهترین این آثار، کتاب مبانی سلوک الله است که حول محور «سلوک خانواده» نگاشته شده است. درواقع این کتاب حاصل بیش از ۷۵ جلسه سخنرانی از آیت الله سید محمد محسن حسینی طهرانی پیرامون سلوک خانواده و تربیت سلوکی خانواده است که پس از گردآوری، نسخه پی دی اف و صوتی آن به طور رایگان در سایت مکتب وحی و از طریق این لینک، در اختیار عموم مردم قرار گرفته است.
همچنین وبلاگ مکتب وحی برای اطلاع رسانی بیشتر شما تشکیل شد.
منابع
تعلیم و تربیت در اسلام، ص ۵۶
بحارالانوار، ج ۱۵، ص ۷۴
میزان الحکمه، ح ۲۲۶۱۲، ج ۱۴
میزان الحکمه، ح ۴۴۷، ج ۱
مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۳۸
فریادگر توحید، ص ۲۲۹
Add a Comment